فرسایش عبارت است از فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین و انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر در سطح زمین که ممکن است توسط آب یا باد این فرآیند انجام شود، در واقع فرسایش خاک یک پروسه منفی طبیعی و غیرطبیعی است که در مناطق خشک، نیمه خشک و سیلاب زده رخ می‌دهد که در این صورت خاک تخریب شده و زمین حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد.
به گزارش گفتمان:دکتر قاسم رحیمی، عضو هیئت علمی دانشکده کشاورزی همدان ورود زودهنگام عشایر به مراتع را یکی از دلایل تخریب مراتع و در نهایت فرسایش خاک دانست و گفت: رشد بذور گیاهان مرتعی باعث تشکیل چتر و حفاظتی روی سطح خاک شده که این پوشش می‌تواند از خاک در برابر بسیاری از عوامل مخرب که منجر به فرسایش می‌شود، دفاع کند بنابراین ورود زودهنگام عشایر مانع رشد گیاهان مرتعی می‌شود.
رئیس مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان نیز مهمترین عوامل فرسایش خاک را چرای دام، بهره‌برداری و شخم دانست و بیان کرد: مهمترین شیوه حفاظت خاک کنترل دام و ورود و خروج دام، رعایت ظرفیت چرایی، بهره‌برداری از مراتع، معادن، بانکت غلات، شخم اراضی زراعی، شخم در جهت شیب و دیم‌زارها است.
دکتر قاسم اسدیان با بیان اینکه سالانه ۱۵ تن در هکتار از خاک‌های کشور دچار فرسایش می‌شوند که متأسفانه در استان همدان میزان فرسایش خاک زیاد است، گفت: براساس آمارها به طور متوسط حدود ۱۵ تن در هکتار در سال فرسایش خاک داریم که علت آن هم این است که در منطقه نیمه خشک سرد هستیم و ریزش نزولات آسمانی توزیع منظمی ندارد و بیشتر در فصول سرد سال رخ می‌دهد که پوشش گیاهی در سطح عرصه‌ها وجود ندارد و این باعث فرسایش خاک می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان درباره میزان فرسایش در اراضی استان همدان گفت: در استان همدان میزان فرسایش در اراضی از دو تن در هکتار آغاز می‌شود و تا ۲۰ تن در هکتار نیز فرسایش اتفاق می‌افتد.
محمدمهدی آرتیمانی اظهار کرد: عموماً در حوزه آبخیزداری و منابع طبیعی اراضی مرتعی مطرح است و اظهارنظر درباره اراضی کشاورزی از وظایف ما نیست ضمن اینکه در اغلب اراضی کشاورزی به علت کم بودن شیب سطح زمین فرسایش چندانی اتفاق نمی‌افتد به طوریکه علت اصلی فرسایش خاک شیب زمین و ساختار خاک است و فرسایش در دو نوع آبی و بادی اتفاق می‌افتد که عموماً در استان همدان فرسایش آبی است.
آرتیمانی با بیان اینکه فرسایش بادی چندانی در استان وجود ندارد چراکه طوفان شدید اتفاق نمی‌افتد، تصریح کرد: ضمن اینکه خاک استان نیز چندان بدون پوشش نیست و فرسایش بادی تنها در قسمت‌های محدودی از دشت قهاوند و ملایر اتفاق افتاده است.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه منابع طبیعی بیشتر در زمینه اراضی ملی یا مرتعی که در استان همدان ۹۰۰ هزار هکتار است، اظهارنظر می‌کند، ادامه داد: فرسایش در دونوع مجاز و غیرمجاز یا تشدید شونده است. عموماً برای خاک‌سازی متعادل، میزان فرسایش مجازی که اتفاق می‌افتد ۱.۳ تن در هکتار در سال است که این میزان فرسایش مجاز و برای تولید خاک نیاز است.
وی با بیان اینکه در ۹۰۰ هزار هکتار اراضی مرتعی استان، عمق خاک از صفر تا چهار متر است در حالیکه در اراضی کشاورزی حتی ممکن است عمق خاک به ۱۰ تا ۵۰ متر برسد، تصریح کرد: عمق خاک در اراضی منابع طبیعی محدود است اما کیفیتش با توجه به احیای خاک می‌تواند حتی با خاک کشاورزی برابر باشد.
آرتیمانی با اشاره به اینکه در همه اراضی فرسایش تشدید شونده و مخرب وجود دارد اما عدد متفاوتی دارد، تأکید کرد: در استان همدان میزان فرسایش در اراضی از دو تن در هکتار آغاز می‌شود و تا ۲۰ تن در هکتار نیز فرسایش اتفاق می‌افتد. در اراضی گالی، بدلند یا خندقی مانند نظیر محدوده‌ای در روستای قهورد کبودراهنگ میزان فرسایش سالانه شاید به بیش از ۲۰ تن در هکتار برسد اما مساحتش خیلی محدود است و خاک به‌راحتی از دسترس خارج می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با بیان اینکه عموماً فرسایش در اراضی استان همدان از دو تا ۲۰ تن در هکتار است، افزود: در حال حاضر میانگین فرسایش در اراضی مرتعی استان ۱۰ تن در هکتار و در اراضی دیم‌زار در محدوده منابع طبیعی ۱۵ تن در هکتار در سال است.
وی با تأکید بر اینکه ۹۰۰ هزار هکتار اراضی زیرنظر منابع طبیعی در قالب مرتع موجود و قسمتی از مراتعی است که توسط مردم شخم زده‌شده و اختلافی است، گفت: در این قسمت‌ها که بیشتر در دامنه کوه‌ها و اراضی دیم است، تخریب و تصرف اتفاق افتاده و اراضی ملی شخم زده شده است. این اختلافات و تخریب و تصرف‌ها به علت در دسترس نبودن اراضی و نبود نیروی کافی برای کنترل اتفاق افتاده و در حال حاضر این اراضی در اختیار و دسترس مردم است که برخی مواقع شخم زده می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در دیم‌زارهای تخت چندان فرسایش اتفاق نمی‌افتد، خاطرنشان کرد: به علت اینکه اغلب دیم‌زارهای استان در اراضی شیب‌دار مثل دامنه کوه‌ها است و ۹۰ درصد نیز گندم کشت می‌شود، در این اراضی شیب‌دار شاهد فرسایش بیشتری هستیم.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با بیان اینکه در اراضی مرتعی که چراگاه دام است، با توجه به کاهش درصد و نوع پوشش گیاهی ۱۰ تن در هکتار در سال فرسایش اتفاق می‌افتد، مطرح کرد: میزان فرسایش مجاز که برای عملیات خاک سازی باید اتفاق بیفتد، در زمین‌های معمولی ۱.۳ تن و در دیم زارها دو تن در هکتار بوده و بیشتر از دو تن فرسایش تشدید شونده یا غیرمجاز است.
وی با تأکید بر اینکه فرسایش در اراضی دیم‌زار استان ۱۵ تن در هکتار یعنی هفت برابر فرسایش مجاز است، اظهار کرد: در دیم‌زارهای استان فرسایش هفت برابر یا ۱۳ تن در هکتار نسبت به فرسایش مجاز بیشتر است.
آرتیمانی با اشاره به اینکه در ۷۰۰ هزار هکتار از ۹۰۰ هزار هکتار اراضی مرتعی و ملی میزان فرسایش غیرمجاز است، افزود: با توجه به تصاویر ماهواره‌ای تهیه‌شده از اراضی استان، درصدی از میزان آمارها در حال جابه‌جایی است و مقداری از خطوط اراضی تغییر و کاهش پیدا می‌کند.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان درباره علت کاهش مساحت اراضی با اشاره به اینکه عده‌ای از مردم از ماده واحده رأی گرفته‌اند، گفت: درصدی از اراضی نیز توسط منابع طبیعی به صنعت، معدن و تجارت یا برای باغ داری یا جنگل‌کاری واگذار شده است.
وی درباره تصرف و تخریب اراضی طبیعی، بیان کرد: یک‌طرف قضیه مسئله قانون‌گذار، در طرف دیگر نیز مسئله اجرا و نظارت منابع طبیعی مطرح است. طمع و تصرف مردم نیز زیاد شده و اراضی ارزش پیدا کرده و ارزشمندتر نیز می‌شود بنابراین برای جلوگیری از تصرف و تخریب اراضی باید نقشه‌ها دقیق‌تر شده و مردم نیز حریم و حقوق را رعایت کنند و قانون‌گذار نیز خطوط را مشخص و خط قرمز تعیین کند.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه عامل اصلی نگه‌دارنده و تخریب خاک، پوشش گیاهی است، بیان کرد: پوشش گیاهی عامل مهمی در حفظ خاک از نظر احیاء، توسعه و سایر بخش‌های محیط زیستی، کشاورزی و دامپروری است.
آرتیمانی با بیان اینکه عواملی نظیر باد و آب، خاک را جابه‌جا و حمل می‌کند و ۹۰ درصد فرسایش در استان همدان آبی است، اظهار کرد: پوشش گیاهی سطح مراتع به‌وسیله شخم و شیار و چرای بی‌رویه دام دستخوش تغییر شده است. اگر چرای دام در مراتع بیش از حد و بدون مدیریت باشد، پوشش گیاهی از بین می‌رود و زمین لُخت شده و در معرض بارش باران و وزش باد قرار می‌گیرد.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه طبق آخرین آمار تعداد دام در مراتع سه برابر ظرفیت مجاز است، افزود: به‌طور مثال به‌جای اینکه شش دام برای چرا وارد یک هکتار مرتع شوند، ۲۰ رأس دام وارد مرتع می‌شود. هر چه پوشش گیاهی مناسب و خوش‌خوراک باشد، دام خورده و پوشش گیاهی نامناسب باقی می‌ماند که با ادامه این روند ۶۰ تا ۷۰ درصد پوشش گیاهی مراتع از بین می‌رود.
وی با بیان اینکه از بین رفتن پوشش گیاهی عامل مهم فرسایش خاک است، افزود: شیب اراضی نیز به افزایش میزان فرسایش خاک کمک می‌کند و هر کجا که شیب زیاد باشد، فرسایش راحت‌تر و در حجم بیشتری اتفاق می‌افتد. در ضمن میزان و نوع بارش نیز در فرسایش خاک تأثیرگذار است، هر چه قطرات باران درشت و شدت بارش بیشتر باشد خاک را جابه‌جا کرده و ساختار خاک را از بین می‌برد.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه اگر پیوستگی ذرات خاک از بین برود راحت جابه‌جا می‌شود، اظهار کرد: شخم زدن زمین در جهت شیب نیز در افزایش میزان فرسایش تأثیر دارد.
وی درباره اینکه کدام مناطق و بخش‌هایی از استان بیشتر دچار فرسایش تشدیدپذیر و غیرمجاز شده‌اند؟ گفت: میزان فرسایش در قسمت‌های جنوبی استان و حوزه کرخه یعنی شهرستان‌های ملایر، نهاوند، تویسرکان و اسدآباد بیشتر است ضمن اینکه تنها پوشش گیاهی علت فرسایش زیاد در این شهرستان‌ها نیست و میزان شیب زیاد نیز به فرسایش بیشتر خاک کمک می‌کند. در ضمن در شمال استان شامل شهرستان‌های کبودراهنگ، رزن و … جابه‌جایی خاک بیشتر است اما چون میزان شیب کمتر است، خاک کمتر از این مناطق خارج‌شده و در آمارها دیده می‌شود.
آرتیمانی با بیان اینکه عموماً فرسایش خاک را در ایستگاه هیدرومتری در پایین‌دست رودخانه‌ها اندازه‌گیری می‌کنند، یادآور شد: در نقطه خروجی در شهرستان رزن روستای امیرآباد نزدیک استان مرکزی ایستگاه هیدرومتری وجود دارد که میزان فرسایش و رسوبات اندازه‌گیری می‌شود و با کم بودن شیب، خاک به این ایستگاه دیرتر و کمتر می‌رسد و آمار کمتر نشان داده می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در حوزه کرخه شهرستان‌های نهاوند، ملایر و تویسرکان به علت شیب زیاد میزان فرسایش در ایستگاه بیشتر دیده می‌شود، درباره برنامه و راهکارهای آبخیزداری و منابع طبیعی برای مقابله با فرسایش خاک در سطح استان تصریح کرد: در حوزه آبخیزداری، جنگل و مراتع اقدامات حفاظتی و جلوگیری از ورود بیش حد دام به مراتع جلوگیری از شخم شیار انجام می‌شود که به کاهش میزان فرسایش کمک می‌کند.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه در حوزه آبخیزداری دو مسئله حفظ و احیاء و برنامه‌ریزی برای توسعه اقدامات مورد توجه است، تأکید کرد: در حوزه حفظ و احیاء چهار عملیات بیولوژیکی، مکانیکی، بیومکانیکی و مدیریتی انجام می‌شود.
آرتیمانی با بیان اینکه عملیات بیولوژیکی با هدف حفظ و توسعه پوشش گیاهی انجام می‌شود که اقداماتی نظیر بذرپاشی، بذرکاری و نهال‌کاری است، افزود: در این عملیات پوشش گیاهی که در حال از بین رفتن است نیز حفظ شده و توسعه پیدا می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه در عملیات مکانیکی فرسایش آبراهه‌ای کنترل و اقداماتی نظیر کنترل رسوبات انجام می‌شود، گفت: در عملیات بیومکانیکی نیز به کنترل فرسایش در سطح اراضی شیب‌دار پرداخته شده و افزایش پوشش گیاهی و در عملیات مدیریتی هم که با هدف حفظ و احیای پوشش سطح خاک انجام می‌شود، مدیریت چرای دام و برنامه‌های ترویجی مورد توجه قرار می‌گیرد.
آرتیمانی تأکید کرد: در برنامه‌های ترویجی برای دامداران برنامه‌ریزی کرده‌ایم که دام را به‌موقع به چرا ببرند یا دام را موقع بارندگی یا زودتر از موعد رشد پوشش گیاهی به چرا نبرند چراکه دام گیاه را از ریشه کنده و پوشش از بین می‌رود همچنین برنامه‌ریزی‌هایی برای کنترل سیل، فرسایش و رسوب و تغذیه سفره‌های آب زمینی، افزایش آبدهی چشمه‌ها و قنوات و تهیه آبشخور برای دام نیز انجام‌شده است.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه با افزایش میزان درآمد روستائیان فشار کمتری به مراتع وارد می‌شود، بیان کرد: با افزایش قیمت گوشت مردم به نگهداری دام بیشتر علاقمند شده‌اند که این امر فشار بر مرتع را افزایش می‌دهد.
وی با بیان اینکه حفظ و احیای خاک مقداری از فرسایش تشدید شونده را کاهش می‌دهد، اظهار کرد: با عملیات آبخیزداری تنها می‌توانیم در سال در هر هکتار میزان فرسایش را دو تن کاهش دهیم و بیشتر از این میزان در توانمان نیست مگر اینکه قرق انجام شود و قرق با توجه به نیاز کشور به دام و گوشت قرمز انجام‌شدنی نیست و نمی‌توانیم جلوی دامدار را بگیریم.
| بیشتر بخوانید: |
| طرح‌های آبخیزداری باعث کاهش تولید ریزگردها می‌شود |
| عملیات بیولوژیک آبخیزداری در مراتع کردستان آغاز شد |