به گزارش گفتمان: بارش‌های فصل بهار سال ۱۴۰۰ در ایران حدود ۸۵ درصد زیر حد نرمال گزارش شد. میزان بارش‌های بلندمدت نیز در سال گذشته به چهار میلی‌متر رسید، در حالی که باید سطح این بارندگی به ۱۲۷ میلی‌متر می‌رسید.
لرستان، چهارمحال و بختیاری، شمال خوزستان، غرب و جنوب غرب کردستان سال ۱۴۰۰ با کاهش بارش رو به‌رو شد و این میزان در بخشی از مناطق سیستان و بلوچستان به ۸۲ درصد رسید تا سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ خشک‌ترین سال آبی ۵۲ سال گذشته را رقم بزند.
کاهش بارش‌ها در حالی مناطق مرکزی، شرق، جنوب کشور و جنوب غربی کشور را در برگرفت که استان‌های غربی با دارابودن چشمه‌ها و آبشارها ۷۰۰ میلی‌متر بارش سالانه دریافت می‌کند.
مجموع بارندگی سالیانه در لرستان بر اساس آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران ۵۴۴ میلی‌متر، همدان ۳۵۶ میلی‌متر، کردستان ۴۱۷ میلی‌متر، کرمانشاه ۴۷۵ میلی‌متر، ایلام ۴۱۰ میلی‌متر و چهارمحال و بختیاری ۵۹۲ میلی‌متر است که این میزان در لرستان از ابتدای سال زراعی گذشته تا یکم اسفندماه ۱۴۰۰ به ۲۵۱ میلی‌متر بارندگی با ۱۸ درصد کاهش در بلندمدت رسید.
آب در کشور نیست
ماجرای تنش آبی ایران سال ۱۴۰۰ تا آنجا پیش رفت که احد وظیفه یکی از مسئولان مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی را بر آن داشت که به‌صراحت اعلام کند آب در کشور نیست و مخازن سدها حدود ۴۰ درصد کمتر شده‌است.
دامنه کاهش بارندگی‌های سال ۱۴۰۰ در حالی به امسال کشیده شده که سفره‌های زیرزمینی را تهی از آب کرده‌است و ذخایر سدها نیز کاهش ٢۵ تا ۵� درصدی را نسبت به دو سال گذشته تجربه می‌کند.
برداشت آب از منابع زیرزمینی ذخایر آبی ایران طی ۵۰ سال گذشته را به ۱۳۰میلیارد مترمکعب کاهش داده‌است تا افت سطح آب زیرزمینی خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، از بین رفتن پوشش گیاهی، افزایش گردوخاک، فرونشست زمین و خشک‌شدن چشمه‌ها را به‌دنبال داشته باشد.
فرونشست در ۶۰۹ دشت ایران
علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ۱۷ آبان ۱۴۰۰ از وقوع فرونشست در ۶۰۹ دشت ایران خبر داد و وضعیت ۴۱۰ دشت را بحرانی اعلام کرد. او گفته بود که متوسط آب‌های زیرزمین ایران در طول ۴۵ سال اخیر از دو هزار سانتی‌متر به ۴ هزار و ۵۰۰ سانتی‌متر افزایش یافته و ۳۵ درصد اراضی کشور به‌شدت خشک است.
سطح آب‌های زیرزمینی لرستان به‌عنوان یکی از استان‌های درگیر با خشکسالی ۱۰ ساله در بلندمدت به‌طور متوسط حدود ۵.۵ متر افت و کسری مخزن حدود ۴۱۳ میلیون مترمکعب دارد که معادل افت سالانه حدود ۲۰ سانتی‌متر و کسری مخزن حدود ۱۶ میلیون مترمکعب است. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که ۱۳ میلیارد مترمکعب آب سالانه از لرستان خارج میشود.
۲۸۱ میلی‌متر بارندگی در لرستان از ابتدای مهر ۱۴۰۰ تا سوم اردیبهشت امسال ثبت شده‌است که نسبت به سال گذشته ۲۶ درصد و در مقایسه با بلندمدت ۲۳ درصد کاهش را در این استان نشان می‌دهد. این در حالی‌ست که حدود ۲ میلیارد مترمکعب سالانه آب در بخش کشاورزی، شرب و صنعت در لرستان مصرف میشود.
۷۰ درصد حجم آب در مخزن سد‌های مروک، ایوشان، هاله، خان‌آباد، کزنار و حوضیان هم‌اکنون خالی و کمتر از ۷۵ میلیون مترمکعب آب پشت این سدها جمع‌آوری شده‌است که ۳۷ درصد کاهش نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد.
۴۹ درصد کاهش آبدهی رودخانه‌ها
کاهش حجم بارندگی‌های لرستان هشدار خود را در فرونشست زمین در حالی به‌جای گذاشته‌است که این استان چهارمین حوضه پربارش کشور است و بنا به گفته داریوش حسن‌نژاد مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای لرستان اگر تنها ۲ میلیارد مترمکعب رواناب‌های این استان ذخیره شود کمبود آب از لرستان رخت برمی‌بندد.
مهدی پازوکی مدیرکل مدیریت بحران لرستان گفت: بارش‌های این استان امسال براساس آمار هواشناسی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴.۸ میلی‌متر کاهش را نشان می‌دهد و کاهش بارندگی به‌طور متوسط در تمام شهرهای لرستان نسبت به بلندمدت ۳۴.۸ میلی‌متر است.
او اعلام کرد که آبدهی رودخانه‌های لرستان به‌طور متوسط نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۹ درصد و نسبت به دوره آماری بلندت ۸۹ درصد کاهش داشته است که رودخانه کشکان در محل پلدختر در فروردین امسال با دبی ۱۳ میلیون مترمکعب بر ثانیه نسبت به سال گذشته ۵۲ درصد و نسبت به بلندمدت کاهش ۹۰ درصدی را نشان می‌دهد.
کوهدشت و رومشکان در بحران آب زیرزمینی
مدیرکل مدیریت بحران لرستان تأکید کرد که سطح آب‌های زیرزمینی این استان به‌طور متوسط ۵.۵ متر افت و کسری مخزن ۴۱۳ میلیون مترمکعب دارد که بیشترین افت سطح آب‌های زیرزمینی در بلندمدت مربوط به دشت‌های کوهدشت با ۲۱ متر کاهش و رومشکان با هشت متر کاهش است.
پازوکی به فرونشست زمین در لرستان در پی خشک‌سالی‌های اخیز نیز نقبی زد و گفت که این استان با توجه کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در وضعیت بحرانی فرونشست قرار دارد و ۱۰ سانتی‌متر به‌طور متوسط فرونشست زمین در لرستان رخ داده‌است.
او اعلام کرد که متوسط وضعیت آب‌های زیرزمینی لرستان در فروردین‌ماه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۵ درصد افت داشته‌است که نسبت به بلندمدت ۴۶ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
مدیرکل مدیریت بحران لرستان تأکید کرد که دشت اشترینان با مخزن حدود ۱۰ میلیون مترمکعب ۳.۴ متر افت سطح آّب و دشت ازنا و الیگودرز نیز حدود ۳ متر با کسری مخزن ۵۹.۴ مترمکعب نسبت به مدت مشابه سال گذشته داشته‌است.
زمین زیر پای لرستان خالی میشود
فرونشست زمین در لرستان موضوع تازه‌ای نیست، بلکه از یک دهه گذشته به خود شتاب گرفته‌است تا برداشت بیرویه آب از سفره‌های زیرزمینی، عدم تعادل بین نرخ تغذیه و تخلیه منابع آب این پدیده را در دشت‌های این استان و به‌ویژه کوهدشت و رومشکان پررنگ کند.
سطح آب‌های زیرزمینی در کوهدشت به‌عنوان یکی از دشت‌های ممنوعه کشور در حالی طی ۳۰ سال اخیر به ۲۲.۵ متر کاهش رسیده‌است که ۸۵ کیلومتر از حدود ۷۷۵ کیلومتر طول رودخانه سیمره و رودخانه کشکان نیز از این شهرستان عبور می‌کند.
خروج نفت و گاز از زمین‌های کشاورزی
رواناب‌های رودخانه‌های سیمره و کشکان از مجاور زمین‌های کشاورزی لرستان می‌گذرد و جاریِ این رودخانه‌ها به اراضی تشنه نمی‌رسد تا حدود ۶۰۰ هکتار زمین زراعی در این استان از حدود ۷۸۰ هزار هکتار به‌صورت دیم کشت شود.
خشک‌شدن خاک لرستان در فرسنگ‌های زیرزمین با فوران آتش و گاز زبانه می‌کشد، به‌گونه‌ای که دسترنج کشاورزان را در روستای چم‌کبود علیا و سه‌آسیابه کوهدشت اندوده به قیر و مواد مذاب می‌کند.
خروج مواد نفتی از چاه‌های آب و زمین‌های کشاورزی کوهدشت در سال ۱۳۹۱ آغاز شد و به‌دنبال این اتفاق رؤسای اکتشافات نفت ایران و سازمان زمین‌شناسی به‌همراه مدیران سازمان محیط‌زیست از روستای چم‌کبود بازدید کردند.
بازدید مسئولان از این روستا علیا نه‌تنها از نگرانی کشاورزان برای دسترنج به باد رفته‌شان نکاست، بلکه شدت فوران شعله‌های نفتی از چاه‌های آب در سال ۱۳۹۴ شتاب بیشتری به خود گرفت و جان یکی از جوانان این روستا را گرفت.
مرگ بر اثر انفجار چاه آب
سجاد آزادبخت به‌علت اصابت رعدوبرق به داخل چاه کشاورزی‌شان آبان ۱۳۹۴ دچارسوختگی ۸۰ درصد و به بیمارستان امام‌موسی کاظم (ع) اصفهان اعزام شد، اما در ۱۳ آبان همان سال بر اثر شدت جراحت از دنیا رفت.
مرگ یکی از اهالی چم‌کبود علیا پس از گذشت هفت سال به اتمام خروج نفت و قیر از چاه‌های آب این روستا دامن نزده‌است و هنوز آبی سیاه‌رنگ و آغشته به ماده‌ای شبیه مشتقات نفتی دسترنج کشاورزان را به باد می‌دهد.
احدالله فاضلی کارشناس اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی لرستان گفت که نهشته‌های آبرفتی روستای سه‌آسیابه در دشت‌های بین طاقدیس‌های گسترش یافته و آبخوان‌های ناحیه را تشکیل داده‌است، به‌طوری‌که در دشت کوهدشت بیشترین ستبرای آبرفت در ناحیه میانی وجود دارد و در این ناحیه اغلب چاه‌ها بیش‌از ۱۰۰ متر ژرفا دارد و تا ۲۵۰ نیز انجام شده‌است.
او اعلام کرد که آب پمپاژشده از چاه‌های آب به‌ویژه در چند دقیقه نخست سیاه‌رنگ است و آغشتگی زیادی با ماده‌ای که با توجه به رنگ‌وبوی آن گمان می‌رود از مشتقات نفتی باشد دارد و به‌همراه این آب گاز نسبتاً زیادی نیز خارج میشود که به گفته مالک یکی از چاه‌ها در مجاورت آتش شعله‌ور میشود.
پیامدهای پیش‌بینی‌نشده زیست‌محیطی
فاضلی عقیده دارد که در حوضچه‌های نگهداری آب چاه‌های روستای سه‌آسیابه می‌توان مواد نفتی بسیار چسبنده که همراه آب پمپاژشده بیرون آمده‌است و بر روی‌هم انباشته‌شده را مشاهده و بررسی کرد.
کارشناس اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی لرستان به پیامدهای برآمده از وجود ماده قیرمانند و چسبناک در چاه‌های آب اشاره کرد و گفت که این مواد تبعاتی را برای پمپ چاه، لوله‌ها و تجهیزات برقی ایجاد می‌کند که به‌سبب تجمع گاز احتمال انفجار یا آتش‌سوزی وجود دارد.
او اعلام کرد که آبیاری زمین‌های زراعی با آب آغشته به مواد نفتی می‌تواند آثار نامطلوبی بر کیفیت و کمیت فرآورده‌های کشاورزی و پیامدهای ناشناخته و پیش‌بینی‌نشده زیست‌محیطی نیز داشته باشد.
۱۰ سال خروج قیر از چاه‌های آب
فاضلی تأکید دارد که شرایط شکل‌گیری آتش‌سوزی زمین‌های زراعی روستای سه‌آسیابه کوهدشت شباهت زیادی به پدیده خودسوزی زمین در سایر دشت‌های کشور دارد، زیرا در نزدیکی سطح زمین خاک تیره‌رنگ است و تا حدود زیادی به خاک تورب دارد.
او گفت که برای اثبات وجود تورب(خاک دربردارنده مواد آلی) در دشت کوهدشت آذرماه ۱۳۹۱ تراشه کوچکی با ژرفای دو متر در محل کنده شد که وجود نوعی تورب را تأیید کرد و خروج گاز نیز در فاصله یک‌متری جنوب شرقی چاه را شعله‌ور کرد و در بستر مادیان‌رود آثار مختصر خروج گاز به‌شکل حباب دیده شد.
کارشناس اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی لرستان اعلام کرد که در گزارش‌های زمستان سال ۱۳۹۱ مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران بر پایه بررسی‌های به‌وجود آثار هیدروکربوری، مواد قیری و نفت با ویسکوزیته بالا که به‌همراه آب از چاه‌های روستاهای آزادبخت و سه‌آسیابه خارج شده، اشاره شده‌است.
پیامدهای فرونشست زمین
فاضلی تأکید کرد که با کاهش شدید منابع آب سطحی و زیرزمینی و تداوم خشکسالی بسیاری از منابع آبی قابل توصیف نیست و افزایش تعداد چاه و بهره‌برداری بیرویه از آن‌ها نه‌تنها منجر به توسعه کشاورزی نمی‌شود، بلکه بهره‌برداری از چاه‌های قبلی را نیز با محدودیت جدی مواجه می‌کند.
او گفت که افت ناگهانی و تدریجی سطح آب زیرزمینی پیامدهایی دارد که در هر نوعی با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، زمین‌شناسی، آب‌زمین‌شناسی، جغرافیا، رشد جمعیت و دخالت انسانی می‌تواند به گونه‌های متفاوت دیده شود و در برخی مناطق به‌صورت فرونشست ناحیه‌ای و در برخی مناطق دیگر به‌صورت ترک‌های طولی، پدیده خودسوزی زمین و فروچاله با ژرفای گوناگون رخ می‌دهد.
خودسوزی زمین
کارشناس اداره‌کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی لرستان اعلام کرد که یکی دیگر از پیامدهای افت سطح آب زیرزمینی پدیده خودسوزی زمین است که در مناطق دارای نهشته‌های دربردارنده مواد آلی یا تورب رخ می‌دهد.
فاضلی به افزایش پمپاژ آب در کوهدشت اشاره و تأکید کرد که سطح آب زیرزمینی این منطقه افت چشمگیر دارد و میزان آب در دسترس کاهش یافته‌است، ازاین‌رو بهره‌برداران اقدام به کف‌شکنی و افزایش ژرفای چاه‌های خود حتی تا ۱۲۰ متر کرده‌اند که با این کار مواد هیدروکربوری موجود در بخش‌های بالایی طاقدیس‌ها در دسترس قرار گرفته و ضمن واردشدن به آب‌های زیرزمینی امکان شعله‌ور شدن آن‌ها نیز فراهم شده‌است.
راهکارهای مقابله با افت منابع آب
او به راهکارهای مقابله با پدیده خودسوزی زمین در دشت کوهدشت نیز نقبی زد و گفت که بهینه‌سازی، کاهش مصرف آب و روی‌آوردن به شیوه‌های کارآمد کشاورزی مانند کشت گلخانه‌ای و روش‌های نوین آبیاری مانند قطره‌ای، بارانی تحت فشار و افزایش راندمان آن‌ها، کاهش نرخ ضایعات در این بخش و کاشت محصولات با مصرف آب کم می‌تواند از ایجاد فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی خودداری کند.
کارشناس اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی لرستان اعلام کرد که یکپارچه‌سازی کشتزارها، تعادل دام و مرتع، فراهم‌کردن شرایط درآمد جایگزین برای کشاورزان و دامداران، تغییر الگوی کشت به دیم یا گلخانه‌ای، آبخیزداری نوین به‌منظور تغذیه آبخوان و استفاده از خاک‌های جاذب رطوبت در گلخانه‌ها نیز می‌تواند پیامدهای نشت گاز از چاه در برخی مناطق کوهدشت را کاهش دهد.
بارش‌های به‌جامانده از عصر یخبندان
فاضلی تأکید کرد که وجود نهشته‌های سیاه‌رنگ دارای مواد آلی فراوان در بخشی از منطقه کوهدشت که چاه‌های دچار مشکل نشت مواد هیدروکربوری و آتش‌سوزی در آن جاری دارد برجا مانده از تالاب یا باتلاق‌هایی است که در گذشته به‌احتمال زیاد در عصر یخ یا دوره‌های مرطوب پس از آن در این منطقه گسترش داشته‌است.
او گفت که فراوانی بارش‌ها و پوشش گیاهی در عصر یخبندان سبب انباشته‌شدن مواد آلی گیاهی در نهشته ها شده که با گذشت زمان به تورب تبدیل شده‌است و تجربه خودسوزی در بسیاری از مناطق ایران و جهان نشان می‌دهد که در مناطقی با خاک‌های دربردارنده مواد آلی یا تورب خشک‌شدن خاک در اثر برداشت آب‌های زیرزمینی می‌تواند به خودسوزی زمین منجر شود.
کارشناس اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی لرستان اعلام کرد که عامل آتش‌سوزی در اراضی روستای سه‌آسیابه با توجه به پایین‌بودن درصد مواد آلی، نبود استعداد آتش‌سوزی در خاک این روستا، گسترش کم و محدود خاک آلی موجود، سرایت‌نکردن آتش به زمین‌های مجاور و فروکش‌کردن آن پس از مدتی معین، بوی گوگرد حاصل از آتش‌سوزی و بلورهای زردرنگ گوگرد بر جا مانده در این حفره‌ها به‌احتمال بسیار زیاد ترکیبات گازی است که از یک منبع هیدروکربوری سرچشمه گرفته و به سطح زمین راه یافته‌است.
روستاها و شهرها در معرض خطر فرونشست
خودسوزی زمین‌های لرستان پس از یک دهه هنوز پابرجاست و نه‌تنها از افت منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین کاسته نشده‌است، بلکه چاه‌های آب همچنان نفت و قیر بالا می‌آورد و روستاییان با هراس آمیخته به خشکسالی در کنار این چاه‌ها زندگی می‌کنند.
احمد گودرزی معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب‌منطقه‌ای لرستان گفت که فرونشست زمین یکی از عواقب خطرناک برداشت بیرویه و تخلیه آب‌های زیرزمینی است که باعث خالی‌شدن و متراکم‌شدن حفره‌های خاک میشود و در سطح زمین به‌صورت فروچاله و فرونشست خود را نشان می‌دهد.
او تأکید کرد که چاله‌ها به‌صورت نقطه‌ای و فرونشست در سطوح وسیع اتفاق می‌افتد و در بسیاری از دشت‌های کشور از جمله مناطقی از استان‌های اصفهان، قزوین و مرکزی به‌وضوح قابل مشاهده است و روزبه‌روز ابعاد گسترده‌تری پیدا می‌کند تا روستاها و شهرهای زیادی در معرض خطر جدی قرار بگیرد.
افت ۲۰ متری سطح آبخوان کوهدشت
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب‌منطقه‌ای لرستان اعلام کرد که فرونشست در بسیاری از دشت‌های کشور در حال گسترش است و چنانچه برداشت منابع آب زیرزمینی با همین روند ادامه پیدا کند بسیاری از مناطق کشور غیر قابل سکونت میشود.
گودرزی گفت که دشت‌های کوهدشت، رومشکان و اشترینان در لرستان امکان فرونشست را به‌دلیل برداشت بیرویه آب‌های زیرزمینی و افت شدید سطح آبخوان‌ها دارد که افت سطح آبخوان دشت کوهدشت به بیش از ۲۰ متر رسیده‌است.
خاک لرستان که در سال‌های اخیر با فرونشست میان‌داری می‌کند، روستاییان به کوچ فکر کردند و زمین‌هایی که حالا بوی گوگرد گرفته و خرمن زندگی آنان را به باد داده‌است. یک عمر دسترنج که بسوزد و زمین بخشندگی از سر نگیرد، روستاییان یکایک از زمین می‌بُرند و خاطرات اندوه آب پشت پای آوارگی‌شان خاک می‌خورد.