احیای برجام و تناقض حل مسأله

گفتمان، امین جمشیدزاده: به تازگی کمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی و وزیر سابق دستگاه دیپلماسی درباره برجام گفته است که این فکر در ایران در حال تقویت شدن است که ما از برجام چه چیزی به دست خواهیم آورد؟ بر فرض اگر برجام امضا شود آیا منجر به تحول بزرگی در روابط اقتصادی ایران با کشورهای غربی خواهد شد؟ به نظر نمی رسد این گونه باشد. چرا که کمپانی های بزرگ غربی ملاحظات دیگری با خود آمریکایی ها دارند و آمریکایی ها هم با تحریم های مختلفی که وضع کرده اند به آنها هشدار می دهند که اگر بخواهید به ایران نزدیک شوید روابطتان با ما به هم خواهد خورد؛ پس به نظر نمی رسد با امضای برجام تحول بزرگ اقتصادی ایجاد شود و این فکر در ایران در حال تقویت و مطرح شدن است که هر چه بود، در همین مرحله بماند چرا که موقعیت آقای بایدن در آمریکا خوب نیست و احتمالا جمهوری خواهان روی کار خواهند آمد که با حضور آنها احتمال اینکه آمریکا مجدد از برجام خارج شود وجود دارد و در واقع تضمین برجام مسأله مهمی است؛ چه چیزی تضمین می کند که اگر آمریکایی ها به برجام بازگشتند و ما هم بازگشتیم این توافقات تداوم داشته باشد؛ هیچ تضمینی وجود ندارد و آمریکایی ها هم می گویند ما نمی توانیم از جانب دولت آینده آن را تضمین کنیم؛ حال این تناقض بوجود خواهد آمد که اگر در انتخابات ژانویه۲۰۲۴ایالات متحده، مجدد جوبایدن پیروز انتخابات شد چه باید گفت؟! آیا باز هم این استراتژی در مواجهه با برجام اتخاذ خواهد شد؟!

بسیاری از مردم حل مسأله(Problem solving)را عالیترین نمونه اندیشیدن قلمداد می کنند.در کار حل مسأله می کوشیم به هدفی برسیم ولی وسیله ی حاضر و آماده ای برای این کار در اختیار نداریم.باید هدف را به پاره هدفها و این پاره هدف ها را نیز به هدفهای جزیی تر تقسیم کنیم تا سرانجام به سطحی برسیم که ابزار دستیابی فراهم و مهیا شود.برای مثال فرض کنید محبورید شماره رمز قفلی را کشف کنید؛ تنها اطلاعی که در اختیار دارید این است که شماره ی رمز عددی۴رقمی است و با رسیدن به هر رقم صحیح صدای تق خواهید شنید.هدف کلی،کشف شماره ی رمز است؛ بسیاری از مردم به جای آنکه سعی کنند به صورت همزمان هر۴رقم را با روش کورمال کشف کنند،نخست هدف کلی را به ۴پاره هدف تقسیم می کنند که هر یک مربوط به یکی از ارقام شماره ی رمز است.نخستین پاره هدف،پیدا کردن رقم اول است؛ برای این کار،روش خاصی در پیش می گیرید ؛قفل گردان را به آرامی می چرخانید در حالی که منتظر شنیدن صدای تق هستید.پاره هدف دوم،پیدا کردن رقم دوم است‌ و برای این کار همان شیوه ی قبلی را به کار می گیرید.در مورد سایر پاره هدفها نیز به همین شیوه عمل می کنید.

راهبردهایی که مردم برای تجزیه و آنالیز هدفها به پاره هدفها برمی گزینند از موضوعات اساسی در حل مسأله است.نکته مهم دیگر نحوه ی بازنمایی مسأله است چون این نیز عامل مؤثری در حل مسأله محسوب می شود.موفقیت در حل مسأله نه تنها تابع راهبرد تجزیه مسأله به عناصر آن است بلکه به نحوه ی بازنمایی مسأله(Representation)نیز بستگی دارد.گاه بازنمایی گزاره ای سودمند است و بعضی وقت ها نیز بازنمایی دیداری یا تجسمی کارآمدتر است.بسیاری از مردم برای حل این مسأله،راه بازنمایی گزاره ای را در پیش می گیرند و حتی سلسله معادله هایی را روی کاغذ می آورند،اما در اندک زمانی سردرگم می شوند.حل این مسأله از راه بازنمایی دیداری به مراتب آسان تر است.کافی است در ذهن خود تصویری از بالارفتن کوهنوردی را با تصویری از او در حال پایین آمدن از کوه،بر روی هم قرار دهید.در ذهن خود کوهنوردی را در پای کوه و کوهنورد دیگری را در قله کوه در نظر آورید.این دو کوهنورد صرف نظر از اینکه با چه سرعتی حرکت کنند،در لحظه معینی از روز«مسلما وقت معینی از روز-سر ساعت واحد-نخواهد بود.به خاطر”یکنواخت نبودن سرعت حرکت در هیچ شرایطی”در واقع هیچ زمان و مکان معینی مطرح نیست.فقط کوهنورد دو بار از نقطه ای می گذرد؛واین نقطه نیز مسلما ثابت نتواند بود.»در نقطه ای از کوره راه به هم خواهند رسید.بنابراین،در طول کوره راه حتما نقطه ای وجود دارد که کوهنورد در رفت و برگشت خود دقیقا در وقت معینی از روز از آن رد شده است.

بعضی از مسأله ها نیز،هم با دستکاری گزاره ها و هم با دستکاری صورتهای ذهنی قابل حل هستند؛مثال ساده زیر این نکته را روشن می کند.علی سریعتر از بهرام ولی کندتر از هوشنگ می دود.از میان این سه نفر کندترین آنها کدام است؟!وقتی این مسأله را در چارچوب گزاره ها حل کنیم،متوجه می شویم که بخش اول آن را می توان به صورت گزاره ای نوشت که موضوع اصلی آن«علی» و محمول آن«سریعتر از بهرام می دود»است.بخش دوم آن را نیز می توان به صورت گزاره ی دیگری نوشت که موضوع آن«علی»و محمول آن«کندتر از هوشنگ»است و نتیجه می گیریم که بهرام کندترین آنهاست.

برای حل این مسأله از راه تصویر سازی ذهنی مثلا می توانیم سرعت دویدن این سه نفر را در طول یک خط-در نظر خود مجسم کنیم.وقتی چنین کنیم فورا پاسخ مسأله(بهرام کندترین آنهاست)را مستقیما از روی صورت ذهنی می خوانیم.ظاهرا برخی از مردم چنین مسأله هایی را به صورت گزاره ها و برخی دیگر در قالب صورتهای ذهنی بازنمایی می کنند؛در خصوص احیای برجام که پس از چند دور گفت و گوهای دو جانبه و چند جانبه با۱+۴ و غیر مستقیم با رابرت مالی نماینده ویژه ایالات متحده حالا یکی دو ماهی است این قضیه راکد شده و به قول صادق زیبا کلام استاد دانشگاه تهران در انتهای تونل فعلا نوری دیده نمی شود و این مسأله با سیاست متوازن و گفتار درمانی دستگاه دیپلماسی به محاق رفته است در واقع حل مسأله غامض این مسأله راهبردی و کلیدی که شبیه قضیه کیلی در ریاضی لم دار شده است مستلزم تجزیه هدف به پاره هدف هایی است که وصول به آنها”بازگشت آمریکا به برجام که یکجانبه در دولت قبل در تاریخ۱۸اردیبهشت۱۳۹۷هجری شمسی از این معاهده خارج شده است و لغو کامل تحریم ها که اکنون توپ در زمین آنها است”سهل تر است و هرچه این پروسه بطئی و زمان دار شود حصول به یک توافق مطمئن و موفق با نزدیک شدن به انتخابات کنگره در ایالات متحده و انتخابات مجلس دوازدهم در۱۴۰۲ در ایران با مشکل مواجه می شود.

راهبردهای معمول در این تجزیه و آنالیز شامل کاهش تفاوت بین وضعیت موجود و وضعیت هدف،تحلیل وسیله-هدف(از میان برداشتن تفاوت های عمده بین وضعیت موجود و وضعیت هدف)، و روش رو به عقب.حل برخی مسائل با بازنمایی گزاره ای سهل تر است و در برخی مسائل نیز بازنمایی دیداری کارآمدی،بیشتری دارد و در این راستا و در زمینه حل چنین مسائلی خبرگان دستگاه دیپلماسی و بویژه نخبگان سپهر سیاست تفاوت های بنیادی و عمده با تازه کاران دارند:۱-آنها بازنمایی های بیشتری در اختیار دارند که در حل مسأله به کار گیرند.۲-در حل مسأله تازه به اصول توجه دارند نه به ویژگی های سطحی.۳-قبل از اقدام به عمل،برنامه ریزی می کنند ۴-راه حل های رو به جلو را به راه حل های رو به عقب ترجیح می دهند.