گفتمان، طاهرجمشیدزاده: سالیانه بیش از۱۵۰۰۰۰ زمین لرزه در نقاط مختلف جهان به وقوع می پیوندد، اما تعداد معدودی از آن ها اثرات تخریبی گسترده و وسیع« زلزله اخیر ترکیه که خسارات ویرانگر و تلفات زیادی به جای گذاشت» دارند و بسیاری چنان خفیف اند که فقط دستگاه های حساس لرزه نگار در ایران در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران می توانند وقوعشان را ثبت کنند که میزان خرابی های زمین لرزه بستگی به مقدار انرژی آزاد شده،شکل ساختمان،نوع مصالح به کار گرفته شده، دانش افراد سازنده و نوع زمین زیر ساختمان ها دارد.
گسل مشاء- فشم که با نام گسل مشاء نیز شناخته می شود یک گسل فشاری است که از شرق در نزدیکی شاهرود در استان سمنان شروع شده و در غرب به نزدیک آبیک در استان قزوین می رسد؛ این گسل حدود۲۰۰ تا۴۰۰ کیلومتر طول دارد و دریاچه آب شیرین تار در نزدیکی شهر دماوند نیز در راستای همین گسل تشکیل شده است؛ پهنه این گسل در نزدیکی منطقه مشاء به بیش از۱۰ کیلومتر می رسد و به شدت بریده، خردهو پودر شده است.
پلتفرم ایران از سه ورقه تشکیل شده است که هر پلیت خود از گسل ها و شکستگی های فراوانی برخوردار بوده و مستعد هرگونه رخداد و پیشامدی است و عوامل متعدد از جمله فشار ناشی از ورقه عربستان و توران مرکزی،طول و امتداد گسل ها، انرژی نهفته داخل ماگما،تخلیه مداوم ناشی از پیش لرزه ها، عوامل انسانی منجمله انتقال پساب های حاوی رادیوم برای مصارف پزشکی و رادیو دارو،ساختمان سازی و سازه های عمرانی درتشدید لرزه ها مؤثرند.
خلاصه این که تمام ورقه فلات ایران از نقاط بحران زای فراوانی برخوردار است و مستعد زلزله های غیرقابل پیش بینی است و تهران هم با داشتن گسل های ورامین، فشم، سعادت آباد، مشا و… از این قاعده کلی مستثنی نیست و کانون بحرانی قوی است که نیاز به مدیریت بحران صحیح، آسیب شناسی ساختاری گسل های فعال، تشکیل کارگروه ویژه و تخصصی« سازمان زمین شناسی، مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران، هواشناسی و…» و برگزاری چند ماه یک بار کارگاه های آموزشی با دعوت از اساتید برتر زمین شناسی دانشگاه های کشور و مانورهای پیشگیری از زلزله در مناطق مختلف پایتخت« شهرداری تهران از گذشته تا کنون بارها و بارها اقدام به برگزاری چنین آمادگی و مانورهایی کرده که قابل تقدیر و لازم است ولی کافی نیست.» و همچنین تدوین اطلس رنگی گسل های فعال پایتخت، انتقال پایتخت« چندسال پیش انتقال پایتخت به اصفهان در دستور کار دولت اصلاحات قرار گرفت ولی مغفول ماند و به نتیجه نرسید.» و دوری از تمرکز زایی در این منطقه حساس بسیار لازم و ضروری است.
زمین لرزه یکی از مخرب ترین پدیده های طبیعی در طول تاریخ است که همواره خسارات جانی و مالی فراوانی به همراه داشته است. کشته شدن ۸۳۰ هزار نفر در سال۱۵۵۶ میلادی،۹۰هزار نفر در سال۱۹۰۸ میلادی و بیش از۳۵ هزار در سال۱۳۶۹ شمسی به ترتیب در زمین لرزه های چین، ایتالیا و رودبار، سه نمونه از هزاران زمین لرزه های مخرب۵۰۰ سال اخیر است. مطالعه زمین لرزه ها و بررسی ویژگی های امواج زمین لرزه و چگونگی کمک گرفتن از امواج زمین لرزه های طبیعی و مصنوعی؛ در محدوده دانش لرزه شناسی قرار می گیرد.
دانش لرزه شناسی در شناخت ساختمان داخلی زمین کمک زیادی به ما می کند.تقریبا تمام زمین لرزه های دنیا در پیرامون و حاشیه ورقه های سنگ کره رخ می دهند.در این مناطق نیروهایی که عموما در نتیجه حرکت و جابه جایی ورقه های سنگ کره به وجود می آیند، مجموعه سنگی یک ناحیه را تحت تأثیر قرار می دهند.مجموعه سنگی، ابتدا کمی تغییر شکل داده و انرژی حاصل از این نیروها را در خود ذخیره می کند تا این که مقدار این انرژی ها از آستانه مقاومت سنگ تجاوز کند و سنگ ها شکسته شوند.در این موقع انرژی ذخیره شده در سنگ ها، آزاد می شود، به صورت موج به اطراف حرکت می کند و با رسیدن به سطح زمین سبب لرزش و تخریب بناها، ریزش کوه ها، ایجاد ترک های عمیق، امواج بزرگ در دریاها و پدیده های مختلف دیگر می شود. همه زمین لرزه ها بر اثر شکستن سنگ ها ایجاد نمی شوند بلکه تعدادی از آن ها در محل شکستگی های قدیمی اتفاق می افتند.
در این مناطق، با ازدیاد نیروهای وارده، حرکاتی در امتداد شکستگی ها و گسل های قدیمی« گسل مشا» به وجود می آید که ضمن آزاد کردن انرژی سبب می شود که گسل ها وضعیت جدید به خود بگیرند. به همین دلیل است که در بررسی مناطق زلزله خیز، لازم است گسل های فعال منطقه دقیقا مشخص شود و تاریخچه فعالیت آن ها در گذشته، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.باید توجه داشت که در یک زمین لرزه، تمام طول گسل جابه جا نمی شود. در یک زمان ممکن است بخش های از آن جابه جا شود و بخش های دیگر مقاومت کند. در ضمن، زمین لرزه معمولا به صورت یک شکست منفرد و ساده سنگ به وجود نمی آید، در هر زمین لرزه باید از گروه لرزه ها صحبت کرد.
ابتدا تعدادی لرزه های خفیف اتفاق می افتد که به آن ها پیش لرزه گویند. سپس حرکت و لرزه اصلی به وقوع می پیوندد و پس از آن حرکات و لرزه های خفیف متعادل کننده صورت می گیرد که به آن ها پس لرزه گویند.با وجود این که امواج زمین لرزه در یک صفحه تولید می شوند، ولی برای سهولت مطالعه،خاستگاه امواج زمین لرزه را یک نقطه فرض می کنند و آن را کانون می نامند. کانون اغلب زمین لرزه ها در اعماق کمتر از۷۰ کیلومتر قرار دارد«زلزله ازگله کرمانشاه سال۱۳۹۶ شمسی» اما کانون تعداد زیادی از آن ها نیز در اعماق زیاد واقع است که عمق هیچ یک از۷۰۰ کیلومتر تجاوز نمی کند، زمین لرزه ها را از نظر کانون می توان به سه گروه تقسیم کرد:
۱- زمین لرزه های کم عمق(عمق کانون کمتر از۷۰ کیلومتر)
۲- زمین لرزه های با عمق متوسط(عمق کانون بین۷۰ تا۳۰۰ کیلومتر)
۳- زمین لرزه های عمیق(عمق کانون بیش از۳۰۰ کیلومتر).
نقطه ای در روی زمین را که مستقیما در بالای کانون واقع باشد و امواج حاصل از زمین لرزه زودتر از بقیه نقاط به آنجا می رسند، مرکز سطحی و به طور ساده مرکز زمین لرزه می نامند. امواج حاصل از یک زمین لرزه توسط دستگاهی موسوم به لرزه نگار که در ایستگاه های لرزه شناسی کار گذاشته شده اند، ثبت می شود.امواج زمین لرزه از نظر سرعت، دامنه، طول موج و دوره تناوب با یکدیگر متفاوت بوده و با توجه به این که در داخل یا سطح زمین عبور کنند به دسته امواج درونی( انواعP و S) در کانون زمین لرزه و مرکز زمین منتشر شده ولی امواج سطحی( Love waves و Rayleigh waves) بر اثر برخورد امواج درونی با فصل مشترک لایه ها و نیز در سطح زمین منتشر می شوند.
بزرگی زمین لرزه را بر اساس داده هایی که از دستگاه های لرزه نگار به دست می آورند تعیین می کنند.بزرگی زمین لرزه به مقدار انرژی که از کانون زمین لرزه آزاد می شود وابسته است.طبق تعریف واحد بزرگی زمین لرزه به سبب نام دانشمند محاسبه کننده آن ریشتر است در این مقیاس اگر دامنه موج۱۰ برابر بزرگ تر شود یک درجه بر مقیاس ریشتر افزوده می شود. مثلاً بزرگی زمین لرزه ای که در سال۱۳۶۹ در رودبار و منجیل ایران اتفاق افتاد۷/۴ درجه در مقیاس ریشتر بود. اغلب زمین لرزه های کره زمین در نواحی مشخصی که به مناطق لرزه خیز یا کمربند زمین لرزه معروف هستند روی می دهند.مهم ترین این کمربندها عبارت اند از حاشیه های اقیانوس آرام و کمربند آلپ هیمالیا که بر کوه های جوان زمین مانند آلپ،البرز، زاگرس و هیمالیا منطبق اند. کشور ما روی یکی از کمربندهای فعال زمین لرزه کره زمین قرار گرفته است و هرچند مدت یک بار زمین لرزه ویران کننده ای در یکی از نقاط آن روی می دهد.قبل از وقوع زلزله:
۱- امکان خطر آتش سوزی را از طریق سیم های برق فرسوده، ارتباطات، نشت دادن لوله های گاز و وسایل گاز سوز، بررسی کنید.
۲-محل کلید و شیر اصلی برق،گاز و آب را پیدا کنید.
۳-اشیای سنگین و افتادنی را مهار کنید.
۴-وسایل شکستنی از قبیل ظروف شیشه ای و چینی را در طبقات بالای کمد و قفسه ها نگذارید.
۵-لامپ ها و لوسترهای سقفی را محکم کنید. لازم به ذکر است اگر داخل ساختمان هستید به زیر یک میز محکم، چارچوب در، محل های دارای سقف کم وسعت، یا کنار دیوار های داخلی پناه بگیرید؛ از پنجره دور شوید. از شمع، کبریت و هر چه شعله دارد استفاده نکنید و اگر خارج از ساختمان هستید همان جا بمانید و اگر داخل ساختمان هم هستید، همان جا بمانید؛ بیشتر آسیب دیدگی ها مربوط به رفت و آمد افراد در زمان وقوع زمین لرزه است؛ در ساختمان های چند طبقه، به طرف درهای خارج هجوم نبرید، زیرا ممکن است راه پله ها پر از تردد افراد، یا شکسته باشند، از آسانسور هم استفاده نکنید.اگر هم داخل اتومبیل هستید، از پل ها و ساختمان ها فاصله بگیرید و فورا متوقف شوید.
| بیشتر بخوانید: |
| آسیب زلزله به میراث فرهنگی دنا |
| شناسایی دو گسل فعال و خطرناک در همدان |