به گزارش گفتمان زاگرس: سرزمین بلوط‌های کهنسال و طبیعتی بکر در قلب زاگرس، امروز با چالشی جدی در عرصه منابع طبیعی روبه‌روست. این استان که حدود ۸۷ درصد مساحت آن را اراضی ملی شامل جنگل‌ها، مراتع و بیابان‌ها تشکیل می‌دهد، همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویشگاه‌های جنگل‌های زاگرس جنوبی شناخته شده است. جنگل‌های بلوط ایلام نه‌تنها میراثی طبیعی با قدمتی هزاران ساله‌اند، بلکه نقشی حیاتی در حفظ خاک، تولید آب، تعدیل اقلیم و تنوع زیستی ایفا می‌کنند.
با وجود این جایگاه ارزشمند، در سال‌های اخیر پدیده‌ای موسوم به «شوکه بلوط» به تهدیدی جدی برای این جنگل‌ها تبدیل شده است. این پدیده که در نگاه نخست جلوه‌ای طبیعی و حتی جذاب دارد، در واقع نشانه‌ای از آسیب‌پذیری اکوسیستم زاگرس است و برداشت‌های غیر اصولی از آن، خطر نابودی درختان بلوط را دوچندان کرده است.
«یاسم خانمحمدیان» مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام، ابعاد مختلف این بحران، ویژگی‌های جنگل‌های ایلام و ضرورت‌های حفاظت از آنها را تشریح کرد.
وی در ابتدای سخنان خود با اشاره به ظرفیت‌های طبیعی استان گفت: ایلام استانی غنی از نظر منابع طبیعی است. حدود ۶۴۱ هزار و ۶۷۷ هکتار جنگل طبیعی در این استان وجود دارد که عمدتاً از گونه ارزشمند بلوط ایرانی تشکیل شده‌اند. برخی از پایه‌های این درختان بیش از هزار تا هزار و دویست سال قدمت دارند و به‌عنوان کهنسال‌ترین درختان زاگرس شناخته می‌شوند.
مدیرکل منابع طبیعی استان افزود: جنگل‌های ایلام بخشی از کمربند زاگرس جنوبی هستند. این بخش نسبت به زاگرس شمالی خشک‌تر است و تنوع گونه‌ای کمتری دارد. با این حال، همچنان بیش از هزار گونه گیاهی در استان شناسایی شده که شامل ۱۴۵ گونه درختی و درختچه‌ای و حدود ۳۵۰ گونه دارویی و خوراکی است.
خانمحمدیان در توضیح این پدیده گفت: «شوکه» بلوط در واقع حاصل فعالیت نوعی شته خالدار بلوط است. این حشره با تغذیه از جوانه‌ها و شاخه‌های درخت، ترشحات قندی تولید می‌کند. این ترشحات در شرایط خاص آب‌وهوایی، یعنی گرمای روز و سرمای شب در اواخر تابستان و اوایل پاییز به شکل کریستال‌های سفید و شکرمانند بر سطح برگ‌ها و میوه بلوط ظاهر می‌شوند. مردم محلی به این پدیده «شوکه» می‌گویند و در برخی مناطق زاگرس شمالی آن را با نام‌های دیگری می‌شناسند.
وی ادامه داد: برخلاف باور عمومی، تحقیقات علمی نشان داده که این ماده ارزش دارویی یا غذایی چندانی ندارد. ترکیب آن عمدتاً شامل حدود ۲۸ درصد آب و ۸۰ درصد دو نوع قند ساده یعنی گلوکز و فروکتوز است. تنها چند درصد ناچیزی تانن در آن وجود دارد که مصرف زیادش می‌تواند برای معده مضر باشد؛ بنابراین برخلاف تصور رایج، شوکه خاصیت دارویی قابل‌توجهی ندارد.
مدیرکل منابع طبیعی استان با ابراز نگرانی از شیوه‌های برداشت محلی گفت: متأسفانه برخی افراد برای جمع‌آوری شوکه اقدام به سرشاخه‌زنی شدید درختان می‌کنند. این کار فشار زیادی به درخت وارد کرده و در سال‌های بعد موجب خشکیدگی پایه‌های بلوط می‌شود. این اقدام نه‌تنها غیر اصولی است بلکه طبق ماده ۴۲ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع جرم محسوب می‌شود.
وی تأکید کرد: اگرچه مردم به‌دنبال بهره‌برداری اقتصادی هستند، اما باید بدانند که این برداشت‌ها سودی پایدار ندارد و در عوض سرمایه‌ای ملی را نابود می‌کند. جنگل‌های بلوط نقش حیاتی در تولید اکسیژن، ذخیره آب، جلوگیری از فرسایش خاک و تعدیل اقلیم دارند. از دست دادن این جنگل‌ها خسارتی جبران‌ناپذیر برای استان و کشور خواهد بود.
خانمحمدیان در بخش دیگری از سخنان خود به موقعیت خاص این جنگل‌ها اشاره کرد و گفت: ایلام با ۴۲۵ کیلومتر مرز مشترک با عراق، جنگل‌هایی در موقعیت اکوتون یا مرزی دارد. این جنگل‌ها به دلیل شرایط اقلیمی و فشار‌های انسانی بسیار آسیب‌پذیر هستند. خشکسالی‌های متوالی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری‌های غیر اصولی تهدیدات جدی برای این اکوسیستم به شمار می‌روند.
وی با تأکید بر نقش رسانه‌ها و مردم در حفاظت از منابع طبیعی گفت: رسانه‌ها باید رسالت اصلی خود را در اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ایفا کنند. مردم باید بدانند که جنگل‌های بلوط تنها متعلق به ایلام نیستند، بلکه سرمایه‌ای ملی و حتی جهانی‌اند. بدون مشارکت جوامع محلی و همکاری مردم، هیچ برنامه حفاظتی موفق نخواهد شد.
مدیرکل منابع طبیعی ایلام افزود: ما نیازمند فرهنگ‌سازی گسترده هستیم تا برداشت‌های غیر اصولی متوقف شود. همچنین باید از ظرفیت دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای یافتن راهکار‌های علمی مقابله با آفات و بیماری‌های جنگل استفاده کنیم.
وی خاطرنشان کرد: شوکه بلوط اگرچه در ظاهر پدیده‌ای طبیعی است، اما در واقع نشانه‌ای از آسیب‌پذیری اکوسیستم زاگرس است. ما وظیفه داریم با اجرای دقیق قوانین، افزایش آگاهی عمومی و جلب مشارکت مردم، از این میراث ارزشمند حفاظت کنیم. جنگل‌های بلوط ایلام نه‌تنها بخشی از طبیعت، بلکه بخشی از هویت و فرهنگ ما هستند. حفظ آنها وظیفه‌ای ملی و انسانی است.
«مهدی لطفی‌کار» دادستان شهرستان ایوان در استان ایلام اخیرا اعلام کرد: با آغاز فصل برداشت شوکه، اقدامات ویژه قضایی برای ممانعت از تخلفات اجرا خواهد شد. بر اساس اطلاعیه این دادستانی:
دهیاران روستا‌های تابعه موظف‌اند تردد خودرو‌ها و افراد غیر بومی در دامنه کوه‌ها، به‌ویژه منطقه کوه شیرزول، را شناسایی و فوراً به مراجع ذی‌صلاح گزارش دهند.
اهالی روستا‌ها از ارائه چهارپایان (اسب، قاطر و غیره) برای حمل محصول برداشت شوکه به افراد متخلف منع شده‌اند.
برداشت شوکه تنها با مجوز رسمی از اداره منابع طبیعی مجاز است.
هرگونه همکاری با متخلفان برداشت شوکه بدون مجوز، طبق ماده ۴۲ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع، جرم تلقی شده و مرتکبان تحت پیگرد قانونی قرار خواهند گرفت.
افزایش حساسیت قضایی نسبت به منابع طبیعی ورود مستقیم دستگاه قضایی به موضوع برداشت شوکه نشان دهنده تغییر رویکرد از هشدارهای عمومی به اقدامات اجرایی و کیفری است. این تحول می تواند بازدارندگی بیشتری برای متخلفان ایجاد کند و نشانه ای از اولویت بخشی به حفاظت از پوشش گیاهی و منابع طبیعی در سیاستهای محلی باشد.